Idioom

Idioom is een ander woord voor 'taaleigen'. Dat zijn de uitdrukkingen en zinnetjes die een taal 'eigen' en bijzonder maken. In het Nederlands zeg je bijvoorbeeld 'het is hondenweer' als het stroomt van de regen. Een Engelsman of Amerikaan zegt in dat geval 'it is raining cats and dogs'. Veel van dit 'eigen' taalgebruik heeft een oude geschiedenis. Neem de uitdrukking 'De dans ontsprongen'. Dat betekent dat iemand aan een groot gevaar is ontsnapt. Deze zegswijze is terug te voeren op Middeleeuwse voorstellingen van De Dood die al dansend mensen verleidt met hem mee te dansen of te springen, de eeuwigheid in.
Van kort geleden komen uitdrukkingen als 'een klap van de molen gekregen' over iemand die niet goed bij zijn hoofd is. Ontstaan in de tijd dat molens nog volop in gebruik waren in steden en dorpen. Of: 'dit is de Hamvraag', de vraag waar het op aan komt om die goed te beantwoorden. Naar een populair radioprogramma uit de jaren vijftig van de vorige eeuw.
We maken in dit hoofdstuk onderscheid tussen spreekwoorden en gezegden.
Een spreekwoord is een volkswijsheid. Een bewering die berust op levenservaring van generaties. Het bestaat altijd uit één volledige zin, met in ieder geval een persoonsvorm en een werkwoord en eindigt met een punt. Bijvoorbeeld: De beste stuurlui staan aan wal.
Een gezegde is een figuurlijke manier van spreken. Vaste zegswijzen en staande uitdrukkingen. Ze worden gebruikt om een persoon of situatie te typeren. Iemand is ‘een vrolijke Frans’ ook al heet hij geen Frans. Als ergens te veel lawaai wordt gemaakt verzucht je ‘het loopt de spuigaten uit’, ook al is er geen water te bekennen.
Sommige Nederlandse staande uitdrukkingen zijn aan andere talen ontleend en heten dat ook leenwoorden. Je hebt het bijvoorbeeld over een magnum opus (Latijn), voor iemands belangrijkste en grootste werk. Of over een nouveau riche (Frans) over iemand die sinds kort rijk is en dat ook opzichtig laat merken.
Voor de alfabetisering is gekozen voor de eerste letter van het kernwoord uit een gezegde of spreekwoord. Bij twijfel over de keuze tussen twee woorden die allebei als kernwoord beschouwd kunnen worden (door de bomen het bos niet meer zien), is meestal gekozen voor het eerste zelfstandig naamwoord.